AZS po II Wojnie Światowej

Zarys Dziejów Akademickiego Związku Sportowego w latach 1945-1989

Akademicki Związek Sportowy (AZS) w latach Polski Ludowej był masową organizacją krzewiącą sport i rekreację w środowisku wyższych uczelni oraz ich otoczeniu. Wywarł pozytywny wpływ na aktywność ruchową studentów wszystkich ośrodków akademickich w Polsce. Przyczynił się do rozwoju nurtu wyczynowego, obfitującego w osiągnięcia rangi ogólnopolskiej i międzynarodowej. W omawianym okresie kształtował „modę na sport” i aktywny styl życia wśród kilku pokoleń słuchaczy szkół akademickich.

Organizacja nie kryła, że nawiązywała do pionierskich tradycji z okresu zaborów, a zwłaszcza Drugiej Rzeczpospolitej oraz heroicznej postawy podczas drugiej wojny światowej. Szczyciła się swoim pochodzeniem, jako najstarsza organizacja studencka w Polsce i zarazem jedna z najstarszych w Europie. Współtworzyli ją pionierzy polskiego ruchu sportowego i olimpijskiego oraz akademicy zafascynowani rodzącym się sportem. Odwoływanie się do dziedzictwa z okresu międzywojennego pozwalało łączyć bogate tradycje z nowatorstwem oraz w pewnym stopniu uchroniło tenże związek przed indoktrynacją i instrumentalizacją w okresie Polski Ludowej.

W działalności Akademickiego Związku Sportowego w Polsce w latach 1945-1989 występowały okresy wzmożonej aktywności organizacyjnej oraz stabilizacji i zastoju. Ich pochodną były efekty upowszechniania sportu w środowisku studenckim, a także wyniki w rywalizacji wyczynowej na arenie krajowej oraz we współzawodnictwie międzynarodowym. Uwzględniając wpływ czynników polityczno-ekonomicznych, w rozwoju akademickiej organizacji można w omawianym okresie wyodrębnić kilka głównych etapów.

Pierwszy etap obejmuje okres od 1944 do 1949 r., gdy okaleczony okupacją hitlerowską i sowiecką AZS odrodził się po pięciu latach. Z drugiej wojny światowej środowisko sportu akademickiego wyszło z poważnymi stratami osobowymi (zginęło ponad 250 osób; m.in. zawodników, trenerów, instruktorów, działaczy i mecenasów sportu), materialnymi (zniszczono lub poważnie uszkodzono wszystkie przedwojenne obiekty) oraz z kompletną likwidacją całej struktury organizacyjnej Związku. Dosłownie na gruzach i grobach przystąpiono do spontanicznego reaktywowania działalności, początkowo na terenach wschodnich oraz na obszarach kolejno wyzwalanych spod nazistowskiego panowania. Związek odrodził się i podjął pracę na wzorcach przedwojennych, obejmując ośrodki akademickie sprzed 1939 r.; AZS Lublin, AZS Kraków, AZS Warszawa, AZS Poznań. Powojenne akademickie środowisko sportowe utraciło dwa duże ośrodki z okresu międzywojennego, wartościowe pod względem organizacyjnym i sportowym - AZS Lwów i AZS Wilno.

Wraz z organizacją sieci szkół wyższych reaktywowano działalność oraz powstały od podstaw nowe oddziały AZS. W „okresie lubelskim” zostały stworzone podwaliny, zarówno organizacyjne, a częściowo także kadrowe i materialne, pod odbudowę szkolnictwa wyższego. Jako pierwsze, w 1944 r., zgodnie z pracami podjętymi przez Wydział Szkół Wyższych Resortu Oświaty PKWN w Lublinie rozpoczęło ten proces lubelskie środowisko akademickie. W niezwykle trudnych i złożonych warunkach, związanych z uruchomieniem uczelni w tym mieście, wznowili prace organizacyjne działacze i zawodnicy AZS Lublin. Inaczej niż w okresie dwudziestolecia międzywojennego, lubelski AZS swoją działalność oparł na młodzieży studenckiej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, trzech wydziałów Politechniki Warszawskiej, tymczasowo ulokowanych w mieście oraz czterech wydziałów nowo powstałego Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.

Pierwszą organizacją studencka reaktywowaną w Polsce Ludowej był Akademicki Związek Sportowy w Lublinie. W dniu 15 sierpnia 1944 r. odbyło się spotkanie zawodników i działaczy, na którym rozmawiano o sprawach związanych z odbudową akademickiego życia sportowego. W dniu 5 maja 1945 r. odbyło się walne zebranie AZS Lublin, na którym wybrano prezesa Stanisława Krzykałę, ówczesnego prezydenta miasta. W lutym 1945 r. klub oficjalnie zgłosił drużynę akademicką do rozgrywek Lubelskiego Okręgowego Związku Piłki Nożnej. Na początku września tego roku AZS Lublin wysoko wygrał z pływakami WKS „Podchorążak”, a tytuł mistrza okręgu w piłce siatkowej zdobyły azetesianki.

Wznowienie aktywności stowarzyszenia nastąpiło wkrótce w innych tradycyjnych ośrodkach azetesowskich. Ofensywa styczniowa 1945 r. wyzwoliła miasta, w których przed wojną znajdowała się większość głównych ośrodków akademickich: Kraków, Poznań, Warszawę. Niemalże natychmiast rozpoczął działalność Uniwersytet Jagielloński i Akademia Górniczo-Hutnicza, w Krakowie, i stworzono zalążki uczelni warszawskich i poznańskich. W Krakowie, w kilka dni po opuszczeniu przez okupanta, z inicjatywy Kazimierza Waltera, prezesa AZS Kraków z 1939 r. i kuratora profesora Walerego Goetla, w dniu 28 lutego 1945 r. odbyło się walne zebranie klubu, w którym uczestniczyło 70 osób. Na tym zebraniu wybrano zarząd AZS Kraków, na czele którego stanął prezes Kazimierz Walter. W marcu 1945 r. reaktywowano sekcję narciarską i lekkoatletyczną, a następnie sekcje: piłki nożnej, koszykówki, siatkówki, piłki ręcznej, pływania, wioślarstwa, kajakarstwa, szermierki, tenisa, tenisa stołowego, kolarstwa. Akademicy zaczęli udane starty. Po sukcesach w mieście i w okręgu, zawodnicy zaczęli dominować na arenie krajowej. W 1945 r. pierwsze mistrzostwo Polski w barwach AZS Kraków zdobył lekkoatleta Zdzisław Makowski w biegu na 100 m, a w wioślarstwie - Roger Verey w jedynce, i razem z Dezcö Csaba w dwójce podwójnej. Wraz z uruchomieniem sekcji sportowych pierwszoplanowym zadaniem była odbudowa zniszczonych obiektów i urządzeń sportowych. Pierwszym klubowym obiektem były boiska do zespołowych gier sportowych przy al. 3 Maja, usytuowane w pobliżu II Domu Akademickiego Uniwersytetu Jagiellońskiego, w którym mieściła się siedziba AZS Kraków. W dniu 22 lipca 1945 r. nastąpiło uroczyste poświęcenie i otwarcie przystani sportów wodnych, usytuowanej między mostem Dębnickim a klasztorem sióstr norbertanek. 

Dwa miesiące później w Poznaniu, 25 kwietnia 1945 r., odbyło się zebranie organizacyjno-informacyjne, podczas którego zawiązano Akademickie Koło Sportowe przy Studium Wychowania Fizycznego Uniwersytetu Poznańskiego. W dniu 9 lipca 1945 r. wybrano tymczasowy zarząd AZS. Proces reaktywowania zakończyło zatwierdzenie AZS Poznań przez Senat Uniwersytetu Poznańskiego w dniu 12 października 1945 r., który wyznaczył na kuratora organizacji profesora Eugeniusza Piaseckiego.

W połowie października 1945 r. wznowił działalność Akademicki Związek Sportowy w Warszawie. Jako pierwsza rozpoczęła treningi sekcja gier sportowych, której kierownikiem, i równocześnie trenerem siatkówki był Romuald Wirszyłło. Opiekunem koszykówki i piłki ręcznej został Władysław Twardo, którego w szkoleniu wspierali Walenty Kłyszejko i Zygmunt Nowak. W końcu października tego roku, dzięki inicjatywie sekcji gier zespołowych o reaktywowaniu klubu AZS Warszawa, powołany został tymczasowy zarząd AZS Warszawa w następującym składzie: Mieczysław Chojnowski – prezes, Józef Miller – wiceprezes, Zofia Wardyńska – sekretarz, Zbigniew Maszner – skarbnik, który komentował na łamach „Przeglądu Sportowego”: (…) Reaktywowanie Związku o tak świetlanych tradycjach witamy z radością. Wiemy, że AZS stracił wielu zawodników w czasie wojny, życzymy akademikom tych sukcesów, jakie były ich udziałem na wszystkich stadionach Europy przez wiele lat. W końcu listopada 1945 r. wznowiła działalność sekcja pływacka. W styczniu 1946 r. siatkarki zostały wicemistrzyniami Polski, a miesiąc później siatkarze. W 1946 r. funkcjonowały już sekcje: narciarska, szermiercza, hokeja na lodzie, tenisowa i piłki nożnej. Również jesienią 1945 r. rozpoczęły się zajęcia dydaktyczne w Trójmieście, na Politechnice Gdańskiej i w Akademii Lekarskiej. W 1946 r. rozpoczął działalność AZS Gdańsk. Pierwszy zarząd tworzyli: Jerzy Olszewski – prezes, a kuratorem AZS Gdańsk został fizyk, prof. Ignacy Adamczewski. W 1946 r. wznowiła działalność trzyletnia nieakademicka Wyższa Szkoła Gospodarstwa Wiejskiego w Cieszynie. W tym roku prawdopodobnie reaktywowano działalność przedwojennego AZS w Cieszynie. Była to najmniejsza jednostka organizacyjna AZS w omawianym okresie.

Wraz z odbudowującymi się i powstającymi nowymi jednostkami organizacyjnymi w strukturze Związku, z inicjatywy działaczy krakowskich przystąpiono do reaktywowania Centrali Polskich Akademickich Związków Sportowych[1]. Już 15 lipca 1945 r. w Krakowie odbył się zjazd, który otworzył ówczesny rektor Akademii Górniczo-Hutniczej, współzałożyciel AZS Kraków Walery Goetel, który nakreślił cele i zadania AZS: (...) z dala od rekordów, lecz najbliżej dla zdrowia (...) nie jednostkom, lecz najszerszym masom sport służyć musi. Dążeniem Centrali winno być postawienie troski o zdrowie młodzieży na tej samej wyżynie, co troska o poziom nauki. W tym celu Centrala AZS winna podjąć natychmiast akcje, celem wprowadzenia obowiązkowego wychowania fizycznego we wszystkich wyższych uczelniach. Na zjeździe, w którym uczestniczyli delegaci z AZS-ów Warszawy, Lublina, Poznania, Cieszyna, Łodzi, i Krakowa, reaktywowano Centralę, przyjęto jej statut oraz wybrano zarząd, w skład którego weszli prezesi poszczególnych AZS w Polsce. Funkcję prezesa powierzono Kazimierzowi Walterowi, a kuratorem Centrali AZS został profesor Walery Goetel.

Równolegle w nowych ośrodkach akademickich w Polsce powstały następne oddziały AZS i często były jedną z pierwszych organizacji studenckich powołanych w uczelni. Pierwszym klubem sportowym w Częstochowie był AZS. Wśród słuchaczy kursów akademickich, prowadzonych przez warszawską Szkołę Główną Handlową, już w marcu 1945 roku zrodził się pomysł powołania akademickiej organizacji sportowej. Na spotkaniu 8 marca 1945 roku w mieszkaniu prywatnym jednego z inicjatorów wybrano zarząd klubu, na czele którego stanął Tadeusz Ujma. Klub zapoczątkował działalność sportową. Powołano sekcje: lekkoatletyczną, koszykówki, pływacką, siatkówki i szachową. W dniach 12-13 maja 1945 r. siatkarze zdobyli tytuł mistrza Częstochowy, a poczynania akademików spotkały się z pełnym zrozumieniem władz miasta Częstochowy.   

W 1945 r. Łódź okazała się drugim miastem awansującym po Lublinie do rangi jednego z większych ośrodków kulturalnych i akademickich w kraju. Równolegle z tworzeniem szkół wyższych w mieście, zaistniała szansa na stworzenie i zorganizowanie akademickiego klubu sportowego, który został powołany 12 kwietnia 1945 r. Na czele grupy młodych osób stanął prezes zarządu Lech Martynka, wówczas student WSH, a pierwszym kuratorem AZS w Łodzi został botanik, ówczesny rektor WSGW prof. Franciszek K. Skupieński. W klubie powołano i utworzono dziesięć sekcji sportowych. W końcu 1945 r. AZS w Łodzi liczył ponad tysiąc członków i stał się silną organizacją sportową na terenie miasta.      

Jedną z najważniejszych decyzji ówczesnych władz rządowych w odbudowie ośrodków akademickich było powołanie szkół wyższych na ziemiach zachodnich i północnych kraju. We Wrocławiu z utworzonej około dwustu-osobowej Straży Akademickiej (formacja zbrojna) do pilnowania obiektów Politechniki i Uniwersytetu utworzono17 czerwca 1945 r. Koło Sportowe przy „Straży Akademickiej”. 5 grudnia tegoż roku odbyło się zebranie informacyjno-organizacyjne AZS Wrocław, a 8 grudnia przeprowadzono walne zebranie, na którym wybrano władze klubu, którego prezesem został Józef Kaufman-Pstrokoński. Statut AZS Wrocław został zatwierdzony w styczniu 1946 roku przez rektora Uniwersytetu i Politechniki we Wrocławiu.

17 sierpnia 1945 r. powstał przy Politechnice Śląskiej AZS w Gliwicach. Pierwszym prezesem został wybrany siatkarz i koszykarz Włodzimierz Antonowicz. Pierwszą sekcją, która zapoczątkowała działalność sportową była sekcja piłki siatkowej, a następnie sekcje: koszykówki, pływania, motorowa, szermierki, narciarska, szachów, tenisa stołowego i żeglarska. Natomiast statut AZS Gliwice został zatwierdzony został przez Senat Politechniki Śląskiej w Gliwicach w 1946 r. Drugą jednostką na Śląsku stał się w tym okresie AZS w Katowicach, utworzony 12 października 1945 r. przez studentów Wyższego Studium Nauk Społeczno-Gospodarczych. Pierwszym prezesem został Włodzimierz Felski, którego na początku 1946 r. zastąpił zawodnik piłki ręcznej Juliusz Szaflik. Do pierwszych sekcji w klubie należały: piłki nożnej, lekkoatletyczna, narciarska. Szybko powołano następne sekcje: hokeja na lodzie, piłki ręcznej, tenisa stołowego, pływacką, żeglarska i narciarską.

15 stycznia 1946 r. powołało AZS na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. Prezesem został Wojciech Kopcewicz, a kuratorem z upoważnienia senatu uczelni prof. Zygmunt Czerny, który przed wojną był związany z AZS we Lwowie. W listopadzie 1946 r. AZS Toruń zrzeszał 370 osób, posiadał 12 sekcji sportowo-turystycznych, i był największą organizacją studencką w uczelni.  Natomiast początki akademickiej kultury fizycznej w Szczecinie zaczęły się w filii Akademii Handlowej w Poznaniu. Uczelnia stanowiła pierwszą uczelnię polską na Pomorzu Zachodnim. Inicjatorem i prezesem utworzonego w połowie października 1946 r. był kpt. Stefan Borkowski. W tymże roku AZS Szczecin zrzeszał 200 członków.

  W następnych latach AZS powstał we wszystkich ośrodkach akademickich w kraju. W 1948 r. trzynaście środowisk AZS zrzeszało łącznie 14 783 członków. W następnych latach powstały kolejne kluby AZS. 28 kwietnia 1949 r. powołano AZS w Akademii Medycznej w Rokitnicy. W dniu 2 maju na bazie Harcerskiego Klubu Sportowego - Harcerskiego Klubu Narciarskiego powstał zakopiański oddział AZS Kraków – AZS Zakopane. 24 listopada 1949 r., w obecności dyrektora Akademii Wychowania Fizycznego w Warszawie płk. Stanisława Górnego oraz przewodniczącego Zarządu Głównego AZS Janusza Szałkowskiego, na otwartym zebraniu ogółu studentów bielańskiej uczelni powołano klub sportowy w uczelni pod nazwą: AZS-AWF Warszawa.

Drugi etap w powojennej działalności AZS przypada na lata 1950-1956 i zamyka się w ramach chronologicznych procesu sowietyzacji (stalinizacji) sportu w Polsce, który nie ominął także sportu studenckiego. Wzorem innych organizacji AZS przekształcono w zbiurokratyzowane „Akademickie Zrzeszenia Sportowe” („AZS”). Przedwojennych działaczy poddano szykanom i zmuszono do rezygnacji z członkostwa. Ich miejsce zajął często przypadkowy aktyw młodzieżowy i partyjny, który nie znał specyfiki akademickiego ruchu sportowego. Okres „błędów i wypaczeń” trwał niemal do odwilży październikowej, w wyniku, której przywrócono tradycyjną nazwę oraz demokratyczną formułę funkcjonowania. Pomimo zasłużonej krytyki, w pierwszej połowie lat pięćdziesiątych doszło do znaczącego upowszechnienia sportu wśród studentów, a sieć klubów AZS objęła wszystkie istniejące wówczas środowiska akademickie w kraju. Studenci-sportowcy zostali włączeni do systemu spartakiad oraz innych form współzawodnictwa na szczeblu okręgowym i uczelnianym. Istotnym novum było skupienie w AZS nie tylko studentów, ale również pracowników uczelni: naukowych, administracyjnych i fizycznych. Miało to wzmocnić ideowo-polityczne oblicze sportu akademickiego. Pierwsi w nauce, sporcie i pracy! – to hasło dla studentów-sportowców z tego okresu. Działacze uznani za element reakcyjny i oportunistyczny zostali w okresie 1949-1951 w trybie administracyjnym usunięci z „AZS”.

W 1950 r. sieć AZS powiększyła się o dwa nowe ośrodki akademickie na terenie ziem północno-wschodnich kraju. 10 października 1950 r. w Białymstoku, na ogólnym zebraniu studentów Akademii Medycznej w Sali Kolumnowej powołano Koło „AZS”. W zebraniu uczestniczył rektor uczelni prof. Tadeusz Kielanowski. W tym samym roku utworzono Wyższą Szkołę Rolniczą w Kortowie, w murach której 1 grudnia powołano Studium Wychowania Fizycznego pod kierownictwem Leopolda Szczerbickiego. Pod koniec grudnia 1950 r., dzięki staraniom młodych działaczy, do których należeli Stanisław Kurek, Edmund Ślusarek, Władysław Wróbel, w uczelni zarejestrowano „AZS” jako zrzeszenie sportowe. W roku akademickim 1953/1954 z inicjatywy po części pracowników naukowych, a przede wszystkim studentów, utworzono Klub Uczelniany AZS przy Wyższej Szkole Pedagogicznej w Opolu, który od 1955 r. działał na prawach Zarządu Środowiskowego AZS w Opolu.

Centralną akcją w środowisku młodzieży studenckiej stały się akademickie mistrzostwa Polski. Uczestniczyli w nich sportowcy, którzy zostali wyłonieni z eliminacji uczelnianych i środowiskowych. Akademickie mistrzostwa Polski były centralną, najważniejszą imprezą w kalendarzu rocznym „AZS”. Program sportowy obejmował wiele dyscyplin sportów letnich i sportów zimowych.

Zawody były nie tylko corocznym przeglądem dorobku sportu w „AZS”. Były one selekcją zawodników, miejscem wyznaczającym powołanie młodej kadry narodowej, do reprezentacji na akademickie mistrzostwa świata oraz inne zawody o charakterze międzynarodowym. Były też miejscem sukcesów, tak zawodników, ich trenerów, kół czy środowisk AZS, jak i organizatorów-gospodarzy imprezy. Impreza była bardzo lubiana przez samych uczestników. Stanowiła koleżeńskie spotkania studentek i studentów, reprezentantów wszystkich typów uczelni. Poza obowiązkowym programem sportowym starannie przygotowany był program imprez towarzyszących, koncerty, program kulturalny poszczególnych środowisk. Organizatorzy otrzymywali na potrzeby tych zawodów najlepsze w tym czasie obiekty sportowe oraz miejsca zakwaterowania, którymi dysponowały ośrodki akademickie czy poszczególne uczelnie w kraju. Każde zawody miały swoich bohaterów, a mocne akcenty propagandy państwowej przeplatały się z emocjami wynikającymi z bezpośredniej rywalizacji sportowej. W takiej formule przeprowadzono I Akademickie Mistrzostwa Polski we Wrocławiu w 1951 r. Podobnie było w latach następnych: 1952 r. – Warszawa, 1953 r. – Kraków, 1954 r. – Poznań, 1955 r. – Gdańsk, 1956 r. – Szczecin. Należy wszakże dodać, że nad ówczesnymi akademickie mistrzostwa Polski mecenat sprawowała partia i administracja państwowa wszystkich szczebli. Stąd nie brakowało polityki i propagandy, fasadowości i pompatyczności, które przesłaniały siłę, którą stanowiła młodzież, studenci sportowcy, a przede wszystkim ich chęć do uprawiania sportu w środowisku akademickim, rozumiana, jako odskocznia od trudnej sytuacji w kraju. Wszystkie zjawiska, które dotknęły „AZS” w pierwszej połowie lat 50. XX w. były „lustrzanym odbiciem” ówczesnych procesów zachodzących zmian w polskim ruchu młodzieżowym, ale również ruchu sportowym.

Trzeci etap działalności AZS określają cezury przełomu i związanych z nim przemian październikowych w 1956 r. oraz reformy systemu sportu w Polsce w 1973 r. Z dniem 1 marca 1957 r. powrócił do swojej poprzedniej nazwy: Akademicki Związek Sportowy. W tym czasie nastąpiła stabilizacja organizacyjna i poszerzenie działalności o następne ośrodki/szkoły akademickie: Rzeszów (1963), (Bydgoszcz (1966), Zielona Góra (1968), Koszalin (1968), Gorzów Wlkp. (1972). W tym okresie stopniowo uległ poprawie stan skromnej bazy, która wzbogaciła się o kilka ważnych obiektów.

Sportowa Polska akademicka przystąpiła do rywalizacji międzynarodowej i udziału w zapoczątkowanym światowym ruchu uniwersjadowym. W omawianym okresie ukształtował się system rozgrywek centralnych (mistrzostwa szkół wyższych dla poszczególnych grup uczelni, akademickie mistrzostwa Polski) i regionalnych (ligi środowiskowe). W 1960 r. po zmianach organizacyjnych w Akademickim Związku Sportowym polegających na przekształceniu kół AZS w kluby uczelniane AZS, wprowadzono nowe rozwiązania z upowszechnieniem wychowania fizycznego i sportu wśród ogółu studentów. Dotychczasowe rozgrywki kół AZS przekształcono w mistrzostwa szkół wyższych, odrębne dla poszczególnych typów uczelni. Zapoczątkowano własny, wewnętrzny system rozgrywek – od stopnia uczelnianego poprzez środowiskowy i strefowy – do rozgrywanych zawodów finałowych przeprowadzanych co dwa lata. Na spotkaniach poszczególnych typów uczelni określono program sportowy, regulamin imprez, zasady organizacji zawodów, wytypowano organizatorów oraz ustalono kalendarz zawodów. Najistotniejsze kwestie dotyczyły: 1. dokonanie przeglądu pracy sportowo-organizacyjnej klubów uczelnianych AZS, 2. wyłonienie najlepszych zespołów uczelnianych w poszczególnych dyscyplinach sportu, 3. uatrakcyjnienie działalności sportowej klubów uczelnianych AZS, 4. większe zainteresowanie rzeszy studenckiej, władz uczelni i społeczeństwa działalnością AZS.

Pierwsze mistrzostwa szkół wyższych, według nowych reguł, przeprowadzono wiosną 1961 r. Zapoczątkowany system rozgrywek objął blisko 4500 studentów, a w finałach uczestniczyło 2060 zawodników, w tym 778 kobiet. W zawodach tych pierwsze miejsce w poszczególnych typach uczelni zdobyły: Akademia Medyczna Białystok, Politechnika Gdańska, Uniwersytet Warszawski oraz Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Gdańsku. Najwyższy poziom sportowy prezentowały męskie zespoły akademii medycznych i politechnik. Zapoczątkowane mistrzostwa szkół wyższych przyspieszyły proces włączenia się Studiów Wychowania Fizycznego (SWF) w działalność i pracę AZS. Szczególną rolę przypisano nauczycielom akademickim uczelnianych SWF, którzy byli odpowiedzialni za działania na rzecz organizacji szkolenia młodzieży studenckiej, prowadzenie systematycznej pracy treningowej, zagwarantowanie obiektów i kadry trenerskiej oraz zabezpieczenie środków finansowych. Młodzi działacze klubów AZS aktywnie włączyli się w przygotowanie i organizację zawodów. Mistrzostwa stały się istotnym wydarzeniem w życiu uczelni. Zdaniem ówczesnego prezesa Zarządu Głównego AZS Zdzisława Straszaka: „Mistrzostwa spowodowały poważne ożywienie pracy szkoleniowej w uczelniach i stały się znakomitą formą przeglądu dorobku sportowego klubów uczelnianych AZS”.

Do ogólnopolskiego współzawodnictwa włączono kolejne grupy uczelni: w 1963 r. – wyższe szkoły ekonomiczne, wyższe szkoły rolnicze i wyższe szkoły wychowania fizycznego; w 1967 r. – wyższe szkoły inżynierskie, w 1971 r. – wyższe szkoły artystyczne. Program sportowy obejmował popularne wśród studentów sportowe gry zespołowe i sporty indywidualne. W 1969 r. powołano Społeczną Komisję Klubów Uczelnianych (SKKU) – 30-osobowe społeczne ciało doradcze Zarządu Głównego AZS, a pierwszym przewodniczący Komisji został Witold Charewicz z KU AZS Politechnika Wrocławska. Głównym zadanie Komisji były m.in. sprawy regulaminu, weryfikacji oraz ocena i perspektywy rozwoju organizacyjno-sportowego Mistrzostw.

Na rozwój mistrzostw szkół wyższych zdecydowany wpływ miały  przeobrażenia w szkolnictwie wyższym w Polsce. Mistrzostwa stanowiły sztandarową i priorytetową imprezę sportową w działalności każdego klubu uczelnianego AZS oraz Studium Wychowania Fizycznego i Sportu. Stały się podstawową formą rywalizacji sportowej szkół wyższych w kraju, akceptowana przez wszystkich jej interesariuszy: uczelnie, kluby AZS, resort szkolnictwa i urząd kultury fizycznej. W różnych okresach przystąpiły do tego współzawodnictwa wszystkie typy uczelni w kraju. Mistrzostwa cieszyły się dużą popularnością i zainteresowaniem wśród ogółu studiującej młodzieży.

 Studenci-sportowcy, rekrutujący się z klubów AZS również odnieśli wartościowe sukcesy w akademickim współzawodnictwie międzynarodowym (uniwersjady w sportach letnich i sportach zimowych). Znacząco wzrósł udział akademików w dorobku sportu polskiego na arenie międzynarodowej (igrzyska olimpijskie, mistrzostwa świata, mistrzostwa Europy, puchary świata, puchary Europy, mecze międzypaństwowe).

Czwarty etap w rozwoju Akademickiego Związku Sportowego w Polsce wytyczają lata 1973-1976, tworzące granice chronologiczne, wyznaczone przez istotne zmiany w systemie zarządzania sportem w Polsce. W 1973 r. powstała Polska Federacja Sportu, natomiast Akademicki Związek Sportowy połączono ze Szkolnym Związkiem Sportowym, pomimo dezaprobaty tych organizacji. Zjednoczenie okazało się organizacyjno-sportową porażką i przyniosło straty wymienionym związkom. Ten swoisty eksperyment spotkał się z krytyką części klubów, zwłaszcza AZS AWF, które uważały, że znaczące poszerzenie działalności o młodzież szkolną nastąpiło kosztem szkolenia grup wyczynowych. Pomimo wzrostu zasięgu i potencjału kadrowo- materialnego wspólny związek szkolno-akademicki został rozwiązany i obie organizacje powróciły do stanu sprzed fuzji. Jednak pozytywnym efektem połączenia było rozwinięcie szkolenia grup młodzieżowych (młodzików, juniorów) w klubach AZS w następnym okresie.

Piąty i zarazem ostatni etap w historii AZS w Polsce Ludowej wyznaczają lata 1977-1989. Wpisują się one w dekadę głębokiego kryzysu społeczno-politycznego i gospodarczego w kraju. AZS czynił wiele, by ograniczyć negatywny wpływ trudności ekonomicznych na działalność centrali Związku oraz poszczególnych środowisk, klubów i sekcji. Jednak okres stanu wojennego i jego negatywnych następstw w drugiej połowie lat 80. Zahamował rozwój organizacyjny a zwłaszcza sportowy w całej dekadzie. Zmniejszyła się liczba klubów, członków, ograniczono działalność szkoleniową, udział w zawodach. W rezultacie studenci-sportowcy rzadziej startowali i odnosili mniej sukcesów w imprezach ogólnopolskich oraz we współzawodnictwie międzynarodowym.  

Akademicki Związek Sportowy podjął działalność niemal we wszystkich ośrodkach akademickich kraju. Wyjątek stanowiły jedynie uczelnie artystyczne oraz kluby przy filiach szkół wyższych, w których powołanie klubów akademickich, a następnie ich działalność nastręczały wiele trudności. Wynikało to z braku tradycji akademickich, tradycji sportowych, nikłego stanu kadry trenersko-instruktorskiej oraz praktycznie braku bazy sportowej. Kolejne kluby powstały także w tych miastach, gdzie wcześniej działały ich odpowiedniki w innych uczelniach. Do takich klubów należały m.in.: AZS Rokietnica, AZS Filia Politechniki Łódzkiej w Bielsko-Białej, AZS Filia Uniwersytetu Śląskiego w Cieszynie, AZS Filia Politechniki Śląskiej w Rybniku, AZS Filia Politechniki Warszawskiej w Płocku, AZS Filia WSP Kielce w Piotrkowie Trybunalskim, AZS Osiedle Przyjaźń Warszawa. Do najważniejszych centrów AZS należały następujące ośrodki akademickie: AZS Warszawa (8 klubów), AZS Wrocław (8 klubów), AZS Kraków (7 klubów), AZS Łódź (7 klubów), AZS Gdańsk (6 klubów), AZS Poznań (6 klubów), AZS Szczecin (6 klubów), AZS Katowice (5 klubów), AZS Lublin (5 klubów), AZS Rzeszów (4 kluby), AZS Białystok (3 kluby), AZS Bydgoszcz (3 kluby).

Podstawowymi jednostkami AZS były kluby, posiadające osobowość prawną i tym samym niezależność od uczelni, w których były lokalizowane. Kluby często korzystały ze wsparcia szkół wyższych, szczególnie w aspekcie lokalowym funkcjonujące w kampusach uczelni (siedziba biura) i korzystające z obiektów sportowych poszczególnych szkół. Pod względem kadry i bazy najkorzystniejsze warunki posiadały kluby AZS, działające w sześciu uczelniach wychowania fizycznego. Należały do nich Akademia Wychowania Fizycznego w Gdańsku, Katowicach, Krakowie, Poznaniu, Warszawie, we Wrocławiu oraz ich filie w Białej Podlaskiej (AWF Warszawa) i Gorzowie Wielkopolskim (AWF Poznań).

Efekty działalności klubów AZS były zróżnicowane. Obok wiodących stowarzyszeń w skali kraju istniały jednostki przeciętne lub wręcz rachityczne, które nie wyróżniały się w popularyzacji rekreacji i we współzawodnictwie sportowym. Do najlepszych pod względem upowszechniania szeroko pojętej akademickiej kultury fizycznej należały następujące kluby uczelniane: AZS Akademia Medyczna Białystok, AZS Akademia Medyczna Poznań, AZS AR-T Olsztyn, AZS SGGW Warszawa, AZS SGPiS Warszawa, AZS Politechnika Gdańska, AZS Politechnika Warszawska, AZS Politechnika Wrocławska, AZS Uniwersytet Warszawski, AZS WSP Szczecin, AZS WSI Opole. Równie ważne okazały się wymierne rezultaty w zakresie sportu kwalifikowanymi. Rywalizację zdominował klub sportowy AZS AWF Warszawa. Czołową grupę stowarzyszeń wyróżniających się w rywalizacji krajowej i międzynarodowej tworzyły również: AZS AWF Gdańsk, AZS Poznań, AZS AWF Kraków, AZS AWF Wrocław.

Osiągnięcia sportowe były udziałem wielu znakomitych indywidualności, które stały się także „ikonami” sportu polskiego i jego sportowymi ambasadorami poza granicami kraju. Najwartościowszymi osiągnięciami w omawianym okresie mogą poszczycić się następujący wybitni sportowcy: Waldemar Baszanowski (AZS-AWF Warszawa), Piotr Burczyński (AZS Olsztyn), Marek Dąbrowski (AZS-AWF Warszawa), Jarosława Jóźwiakowska (AZS Gdańsk), Arkadiusz Godel (AZS-AWF Warszawa), Andrzej Grubba (AZS AWF Gdańsk), Romualda Gruszczyńska-Olesiewicz (AZS-AWF Warszawa), Teodor Kocerka (AZS Warszawa), Zbigniew Lubiejewski (AZS Olsztyn), Paweł Nastula (AZS-AWF Warszawa), Adam Robak (AZS-AWF Warszawa), Mirosław Rybaczewski (AZS Olsztyn), Zbigniew Skrudlik, Jacek Wszoła, Barbara Wysoczańska, Antoni Zajkowski (wszyscy AZS-AWF Warszawa).

Akademicki Związek Sportowy okazał się skutecznym propagatorem wielu nowych dyscyplin dopiero torującym sobie drogę do szerszej popularności. Pionierzy tych sportów znaleźli w środowisku akademickim swoisty matecznik, w którym młode dyscypliny mogły okrzepnąć i rozwijać się. Akademicy, jako pierwsi zaczęli uprawiać w sposób nowatorski gry sportowe, piłkę koszykową i piłkę siatkową. Pionierską rolę odegrali w rugby oraz kilku dyscyplinach indywidualnych: akrobatyce sportowej, bojerach, judo, kajakarstwie, podnoszeniu ciężarów. Prekursorskie pod tym względem okazały się następujące środowiska: Warszawa – judo, podnoszenie ciężarów, rugby i zapasy, Olsztyn – bojery, Katowice i Poznań – akrobatyka sportowa, Wrocław – kajakarstwo.

Kluczem do wszystkich sukcesów sportu studenckiego okazała się wartościowa kadra trenersko-instruktorska, zwykle nisko opłacana, pracująca na pograniczu wolontariatu, ale z wielkim zaangażowaniem i autentyczną misją do spełnienia. Studenci-sportowcy wiele zawdzięczają, zarówno tym najbardziej utytułowanym mistrzom i twórcom szkół trenerskich oraz wielu pozostałym bardzo aktywnym szkoleniowcom, którzy zasłużenie zaskarbili sobie szacunek i uznanie podopiecznych i przełożonych. Także w wymiernych rankingach i ocenach efektów szkoleniowych należeli do najlepszych w kraju w kategorii wyników sportowych i popularyzacji sportu rekreacyjnego.

W układzie poszczególnych dyscyplin sportu do najbardziej znaczących można zaliczyć m. in. następujących szkoleniowców: lekkoatletyka – Włodzimierz Drużbiak, Emil Dudziński, Wiesław Czwórnóg, Zdobysław Stawczyk, Zygmunt Szelest, Roman Wszoła, narciarstwo – Stefan Dziedzic, Janusz Kobylański, koszykówka– Walenty Kłyszejko, Zygmunt Olesiewicz, Bronisław Wiśniewski, piłka siatkowa – Zygmunt Kraus, Krystyna Wleciał, Leszek Dorosz, piłka ręczna – Bogdan Cybulski, szermierka – Kazimierz Laskowski, Bolesław Banaś, Adam Medyński, Zbigniew Skrudlik, wioślarstwo – Jan Bujwid, Zbigniew Schwarzer, Zdzisław Broniec, Marian Pawlak.

Ważną rolę w działalności Związku odegrała liczna grupa działaczy społecznych oraz pracowników poszczególnych ogniw AZS. W wielu przypadkach można nawet stwierdzić, że zamiłowanie do działalności w AZS przekazywano z pokolenia na pokolenie i dziedziczono etos pracy w akademickim ruchu sportowym. Ukształtowały się tradycje rodzinne, owocujące powstaniem akademickich klanów sportowych. W pokaźniej liczbie bezinteresownych i ofiarnych działaczy, stojących zwykle w cieniu zawodnika i trenera, trudno wskazać wszystkich i wymienić bez narażania się na subiektywizm.

Polscy działacze wnieśli istotny wkład na rzecz rozwoju międzynarodowego ruchu sportowego studentów. Zapisali ważną, dość słabo znaną w kraju kartę w działalności sportowych instytucji akademickich za granicą. Najdłuższy staż pod tym względem posiadał Zdzisław Straszak, który w latach 1959-1971 był członkiem Komitetu Wykonawczego FISU, podobnie Bogdan Kołodziejek (w latach osiemdziesiątych, AZS Warszawa). Polacy uczestniczyli również w pracach komisji technicznych: narciarstwo - Ludwik Fischer, Władysław Gąsienica Roj (obaj przedstawiciele AZS Zakopane), wioślarstwo - Stanisław Łęgowski (AZS Toruń) oraz w komisji medycznej - Zygmunt Przybylski (AZS Poznań).

Dzięki aktywności na forum międzynarodowym oraz zręcznej i skutecznej dyplomacji sportowej Akademickiego Związku Sportowego, Polska stała się organizatorem akademickich mistrzostw świata. Polacy kolejno gościli uczestników następujących prestiżowych zawodów: 1956 r. – Akademickie Mistrzostwa Świata w Sportach Zimowych w Zakopanem, 1964 r. – Drużynowe Akademickie Mistrzostwa Świata w Szachach w Krakowie, 1977 r. - Akademickie Mistrzostwa Świata w Piłce Ręcznej Mężczyzn w Warszawie, 1980 r. – Akademickie Mistrzostwa Świata w Judo we Wrocławiu oraz w 1984 r. - Akademickie Mistrzostwa Świata w Tenisie Stołowym w Gdańsku.  Jedynie letnia uniwersjada nie odbyła się w Polsce, co wynikało głównie z braku odpowiedniej liczby obiektów sportowych oraz skromnej infrastruktury komunikacyjnej i hotelowej w omawianym okresie.

Po 1957 r. Polska stała się aktywnym uczestnikiem międzynarodowego ruchu sportowego studentów. W akademickiej rywalizacji na arenie międzynarodowej Polacy uczestniczyli systematycznie i odnieśli wiele sukcesów. Do najbardziej wartościowych należy zaliczyć głośne osiągnięcia polskich studentów w uniwersjadach w sportach letnich. W historii ruchu uniwersjadowego zapisali się ci, którzy wielokrotnie zdobywali złote medale oraz ustanawiali nowe rekordy. Wśród nich byli: Edmund Piątkowski Sofia (1961 rok), Irena Kirszenstein (Sofia 1961), Teresa Sukniewicz (Turyn 1970), Stanisław Wagner (Turyn 1970), Jan Werner (Turyn 1970), Gerard Gramze (Turyn 1970), Zenon Nowosz (Turyn 1970), Grażyna Rabsztyn (Moskwa 1973), Grzegorz Cybulski (Rzym 1975), Bronisław Malinowski (Rzym 1975), Jacek Wszoła (Sofia 1977), Władysław Kozakiewicz (Sofia 1977), i Małgorzata Guzowska (Bukareszt 1981). Akademicka reprezentacja Polski uczestniczyła czternaście razy na piętnaście rozegranych uniwersjad w sportach letnich w latach 1959-1989. Zdobyła łącznie 117 medali (36 złotych, 35 srebrnych i 46 brązowych). Z analizy dorobku medalowego Polaków w sportach letnich wynika, że najwięcej medali zdobyli reprezentanci lekkoatletyki, szermierki, pływania i skoków do wody, jak również w kajakarstwie, wioślarstwie, piłce siatkowej, zapasach i judo. Natomiast multimedalistkami uniwersjad w sportach zimowych zostali: Andrzej Bachleda (Sestriere 1966, Rovaniemi 1970), Jerzy Wojna Orlewicz (Villars 1962, Spindlerovy Mlyn 1964, Sestriere 1966), Weronika Stempak-Budny, sześciokrotna medalistka czterech pierwszych uniwersjad (Chamonix 1960,Villars 1962, Spindlerovy Mlyn 1964, Sestriere 1966). Najwięcej medali studenci sportowcy zdobyli w narciarstwie klasycznym – 22 (biegi indywidualne, biegi sztafetowe i skoki), w narciarstwie alpejskim – 19 (slalom gigant, slalom specjalny, trójkombinacja) oraz w łyżwiarstwie figurowym (1), łącznie 42 medale (6 złotych, 16 srebrnych i 20 brązowych).

W mistrzostwach Europy największymi indywidualnościami byli zawodnicy (złoci medaliści): akrobatyka sportowa – Andrzej Garstka (1985, 1986, 1989, AZS AWF Poznań), Zbigniew Bąchór, Marian Leszczaniecki, Krzysztof Wilusz (1989, wszyscy AZS AWF Katowice), Witold Majka (1983, 1983, AZS AWF Katowice), bojery – Piotr Burczyński (1977, 1988, 1989, AZS Olsztyn), judo – Wiesław Błach (1987, AZS AWF Wrocław), karate – Marek Drożdżowski (1985, AZS AWF Warszawa), kick-boxing – Przemysław Saleta (1988, 1989, AZS Politechnika Warszawa), Piotr Siegoczyński (1986, AZS Politechnika Warszawa), lekkoatletyka, kobiety: Barbara Janiszewska (1958, 1962, AZS Kraków), Danuta Straszyńska (1966, AZS Kraków), Anna Włodarczyk (1980, AZS-AWF Warszawa), mężczyźni: Leszek Dunecki (1978, AZS-AWF Warszawa), Romuald Giegiel (1984, AZS-AWF Warszawa), Ryszard Skowronek (1974, AZS Śląsk Katowice), Jan Werner (1966, AZS-AWF Warszawa), Jacek Wszoła (1977, AZS-AWF Warszawa), podnoszenie ciężarów - Waldemar Baszanowski (1961, 1965, 1968, 1969, 1970, 1971, AZS-AWF Warszawa), tenis – Wojciech Fibak (1973, AZS Poznań), tenis stołowy – Andrzej Grubba (1982, 1985 AZS AWF Gdańsk), szachy – Adam Żmudziński (1989, AZS Katowice), żeglarstwo – Zbigniew Kania (1969, AZS AWF Warszawa), wioślarstwo – Teodor Kocerka (1955, AZS Toruń).

W indywidualnym współzawodnictwie ogólnopolskim bezsprzecznie największy dorobek posiadał sztangista Waldemar Baszanowski (AZS AWF Warszawa), 61-krotny rekordzista Polski, najlepszy polski sztangista XX wieku. Natomiast z rywalizacji drużynowej mistrzostw kraju w grach sportowych najczęściej zwycięsko wychodziły następujące zespoły: AZS AWF Warszawa (koszykówka kobiet, piłka siatkowa kobiet i mężczyzn, rugby), AZS AWF Wrocław (piłka ręczna kobiet), AZS Katowice (piłka ręczna mężczyzn) oraz AZS Olsztyn (piłka siatkowa mężczyzn). 

Akademicki Związek Sportowy okazał się skutecznym realizatorem i propagatorem wielu form działalności. W pracy szkoleniowej istotnym wsparciem okazała się własna baza sportowa. Do najbardziej znanych i obleganych przez sportowców należały: Ośrodek AZS w Górkach Zachodnich, Ośrodek AZS w Wilkasach koło Giżycka, Ośrodek AZS w Zakopanem, a także ośrodki sportowe poszczególnych uczelni (AWF Warszawa, AR-T Olsztyn, AWF Biała Podlaska, AWF Gdańsk, Politechnika Gdańska, AWF Katowice, AZS Poznań, AWF Wrocław).

Promocja Związku odbywała się dwutorowo. Systematycznie ukazywały się publikacje jubileuszowe, podsumowujące dorobek danego środowiska i zachęcające do dalszej aktywności na rzecz stowarzyszenia. Równolegle AZS posiadał własną służbę prasową, wydającą cykliczne i okolicznościowe tytuły, informujące o bieżących dokonaniach akademików i wszystkich aspektach studenckiego życia sportowego. Wizytówką AZS stał się wydawany od 1960 roku „Akademicki Przegląd Sportowy”.

Dokonując podsumowania rozwoju Akademickiego Związku Sportowego należy stwierdzić, że okres Polski Ludowej stanowił czwarty i zarazem najdłuższy etap w jego dziejach. Po pionierskich początkach pod zaborami, działalności w okresie Drugiej Rzeczpospolitej oraz tragedii podczas drugiej wojny światowej, Związek zdołał bardzo aktywnie funkcjonować w nowych warunkach ustrojowych. Z elitarnej pod względem zasięgu organizacji stał się wręcz powszechną organizacją studencką, znaną nie tylko w środowisku akademickim. „Bilans zamknięcia” stanowi rok 1989. W AZS były 22 jednostki organizacyjne na prawach środowisk, w których działało ogółem 87 klubów uczelnianych, 6 klubów żeglarskich (Gdańsk, Gdynia, Poznań, Szczecin, Warszawa, Wrocław) oraz 8 klubów sportowych w uczelniach wychowania fizycznego w: Białej Podlaskiej, Gdańsku, Gorzowie Wlkp., Katowicach, Poznaniu, Warszawie i Wrocławiu. Liczba członków wynosiła 35 607 osób, w liczbie tej 10 503 osoby stanowiły kobiety, 1410 – młodzież (do lat 18), 1401 – pracownicy szkół wyższych oraz 1788 – działacze społeczni. W 1989 r. zorganizowano 2553 imprezy sportowe w zakresie masowej kultury fizycznej, a najliczniejszym ośrodkiem sportu akademickiego było środowisko Warszawy; 8 klubów, 6801 przynależnych członków (w tym 1806 kobiet), 246 przeprowadzonych imprez, w których uczestniczyły 9654 osoby.

Akademicy wnieśli w omawianym okresie niepodważalny wkład w dorobek sportu polskiego. Stanowili znaczącą część ekip narodowych uczestniczących w międzynarodowych imprezach sportowych, na czele z prestiżowymi igrzyskami olimpijskimi, i byli ikonami sportu polskiego. W latach 1952-1988 zawodnicy AZS zdobyli w igrzyskach olimpijskich 18 medali: 5 złotych, 6 srebrnych i 7 brązowych. Na najwyższym stopniu podium olimpijskiego w podnoszeniu ciężarów stawał dwukrotnie Waldemar Baszanowski (AZS-AWF Warszawa). Złotym i srebrnym medalistą został w skoku wzwyż Jacek Wszoła (AZS-AWF Warszawa), w szermierce - Marek Dąbrowski (AZS-AWF Warszawa), Arkadiusz Godel (AZS Lublin) i Adam Lisewski i Zbigniew Skrudlik (obaj AZS-AWF Warszawa) oraz ich klubowa koleżanka Barbara Wysoczańska. Siatkarze - Zbigniew Lubiejewski i Mirosław Rybaczewski (obaj AZS Olsztyn) zostali w 1976 roku mistrzami olimpijskimi. Natomiast polskie siatkarki w igrzyskach w 1964 i 1968 roku, zawodniczki AZS-AWF Warszawa i AZS Gdańsk, zdobyły brązowe medale. Wśród lekkoatletek medalistkami były Jarosława Jóźwiakowska (AZS Gdańsk) i Barbara Lerczak-Janiszewska-Sobotta (AZS Kraków), judoka – Antoni Zajkowski (AZS-AWF Warszawa) oraz tenisista stołowy Andrzej Grubba.

Podstawą tych osiągnięć zapewne stanowiła działalność na rzecz sportu powszechnego, przejawiająca się w organizacji własnego systemu rozgrywek ogólnopolskich oraz licznych zawodach studenckich we wszystkich ośrodkach akademickich Polski. Stojąc nieco na uboczu procesu upolitycznienia sportu, dzięki pewnej autonomii szkół wyższych Akademicki Związek Sportowy okazał się ważnym ogniwem systemu sportu w Polsce Ludowej. Propagował wiele nowych dyscyplin sportu, wprowadzał nowatorskie rozwiązania szkoleniowe, organizacyjne i programowe w sporcie. Propagował wiele różnych form aktywności ruchowej i turystycznych. Wraz z nauczycielami akademickimi w poszczególnych uczelniach realizował atrakcyjną ofertę na rzecz społeczności akademickiej we wszystkich ośrodkach akademickich w Polsce Ludowej.

Literatura: „Akademicki Przegląd Sportowy” 1960, nr 2, s. 14-16; 1961, nr 10, s. 23; 1962, nr 13, s. 7; Akademicy warszawscy organizują się, [w:] „Przegląd Sportowy” nr 23 z 29 X 1945 r., s. 3; Cichy M., 25 lat toruńskiego AZS-u, Toruń 1972, s. 14-15; Chodakowska J., Rozwój szkolnictwa wyższego w Polsce Ludowej w latach 1944-1951, Wrocław 1981, s. 50-55; Fiedorowicz K., Sobolewski K., 60 lat Akademickiego Związku Sportowego na Podlasiu, Białystok 2010, s. 20; Hanusz H., Polska w światowym ruchu uniwersjadowym w latach 1959-2007, [w:] Z najnowszej historii kultury fizycznej w Polsce, t. VIII, pod red. L. Nowaka, Gorzów Wlkp., 2008, s. 445-458; Hanusz H., Academic Championship of Poland in the 1951-1958, w: Physical Culture in Poland between 1945-2009, red. L. Nowak i R. Urban, t. IX, Gorzów Wlkp. 2010, s. 71-84; H. Hanusz, Powstanie i rozwój pisma „Akademicki Przegląd Sportowy” w latach 1933-1989, [w:] Z najnowszej historii kultury fizycznej w Polsce, t. X (2), Kultura fizyczna w Polsce Ludowej i w Trzeciej Rzeczypospolitej, pod red. L. Nowaka, P. Pieczyńskiego, R. Urban, Gorzów Wlkp. 2012, s. 255-272; Hanusz H., Akademicki Związek Sportowy w Polsce Ludowej, Poznań 2014, s. 16, 195-196; Hanusz H., Korpak B., Polacy na letnich uniwersjadach 1959-2009, Warszawa 2010, s. 136-139; Kobendza R.L., Klub Sportowy AZS-AWF Gorzów Wlkp. 1972-1992, Gorzów Wlkp. 1993, s. 11; Mała encyklopedia sportu, t. 1, Warszawa 1984, s. 23; Michalski C., Akademicki Związek Sportowy w Krakowie, cz. II: 1945-2009, Kraków 2012, s. 11-13, 16; Nagaj A., 30-lecie Akademickiego Związku Sportowego w Gliwicach, Gliwice 1975, s. 5; Ordyłowski M., Schwarzer Z., Szymański L., 50 lat wrocławskiego sportu, Wrocław 2007, s. 14; Pawłowski J., Zdzisław Makowski – pierwszy powojenny mistrz „stumetrówki”, [w:] „Zeszyty Historyczne Akademickiego Związku Sportowego” 1998, nr 2, s. 44-45; Piątek L., Lubelski sport po wyzwoleniu, w: „Zeszyty Historyczne Akademickiego Związku Sportowego” 1997, nr 2, s. 13-20; 50 lat Akademickiego Związku Sportowego w Zakopane. Ludzie. Fakty. Cyfry. Sukcesy. Porażki. Wspomnienia i Anegdoty, [b.m. i r.w.], s. 12; 50 lat piłki siatkowej AZS Warszawa 1924-1974, pod red. R. Wirszyłły, Warszawa 1989, s. 24-32; Pierwsi w nauce, sporcie i pracy oto hasło nowego A.Z.S., [w:] „Przegląd Sportowy” nr 27, z 4 IV 1949 r., s. 7; Pięta W., Akademicki Związek Sportowy w Częstochowie w latach 1945-2000, Częstochowa 2007, s. 31-32; „Po prostu” 1957, nr 47, s. 8; Pyć A., Zarys historii Akademickiego Związku Sportowego w Łodzi, [w:] „Zeszyty Historyczne Akademickiego Związku Sportowego” 2005, nr 1, s. 6; Rechowicz H., Dzieje sportu w województwie śląsko-dąbrowskim (1945-1950), Katowice 1999, s. 83, 87; Rotkiewicz M., AZS-AWF Warszawa 1949-2009, Warszawa 2014, s. 39; Rouppert L.M., 50 lat Akademickiego Związku Sportowego w Lublinie 1822-1972, Lublin 1972, s. 10-11; Rybicki J., Sport akademicki – dla zdrowia i satysfakcji, [w:] Życie studenckie na Politechnice Gdańskiej, pod red. M. Biziuka, Gdańsk 2005, s. 557; Stefanik R., Powstanie i rozwój sportu akademickiego w Szczecinie w latach 1946-2007, w: Kultura fizyczna w środowisku akademickim w czasie zmiany społecznej. 60-lecie sportu akademickiego w Szczecinie, pod red. B. Kromolickiej i A. Sandry, Szczecin 2011, s. 148-150; Szymański L., Początki rozwoju kultury fizycznej na Dolnym Śląsku (1945-1946), [w:] „Sport Robotniczy”, Warszawa 1970, t. V, s. 92-108; 35 lat sportu akademickiego w Koszalinie w okresie 1968-2003, pod red. L. Kukiełki, L. R. Wojciechowskiego, Koszalin 2003, s. 9; Sprawozdanie z działalności klubów uczelnianych AZS w zakresie masowej kultury fizycznej (KFT-11 Roczne 1989); Sprawozdanie z działalności w latach 1960-1961. Zarząd Główny Akademickiego Związku Sportowego, Warszawa 1962, s. 28-29; Sroczyk F.J., XXV lat Akademickiego Związku Sportowego ART w Olsztynie, Olsztyn-Kortowo 1975, s. 11; Tuszyński S., H. Kurzyński, Leksykon olimpijczyków polskich. Od Chamonix i Paryża do Soczi 1924-2014, Warszawa 2014; Urniaż J., Sport na Warmii i Mazurach w latach 1945-1975, Olsztyn 2000, s. 65; Walczak J., Ruch studencki w Polsce 1944-1984, Wrocław-Warszawa-Kraków 1990, s. 10; Wryk R., Narodziny i rozwój Akademickiego Związku Sportowego do roku 1949, Poznań 2014, s. 255-261; Wykaz zawodników Akademickiego Związku Sportowego medalistów mistrzostw Europy w latach 1927-2013, [w:] B. Korpak, Akademicki Związek Sportowy w Trzeciej Rzeczypospolitej, Poznań 2014, s. 317-335; Zagórowski Z., 50 lat Studium Wychowania Fizycznego i Sportu Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Opolu i Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2009, s. 12; Zorganizować sport akademicki, „Przegląd Sportowy” nr 1 z 12 VII 1945 r., s. 1.

Halina Hanusz